Любоў да Малой Айчыны вельмі выразна праяўляецца ў экстрэмальных сытуацыях. Дасьледаваньні на Падляшшы, праведзеныя ў 2013 годзе, паказалі, між іншым, розныя ваенныя шляхі іх жыхароў, якія змагаліся з акупантам, а потым, нягледзячы на ўсе перашкоды, імкнуліся вярнуцца ў свае родныя мясьціны.
Адным жыхарам Падляшша ў часе Другой сусьветнай вайны прыйшлося служыць у Польскім Войску, а другім – у Чырвонай Арміі.
З аповеду Міхала Красоўскага зь вёскі Кнаразы, што ў Бельскападляскім павеце, вырысоўваецца вобраз вандровак і змаганьняў жаўнераў арміі генэрала Андэрса. Міхал Красоўскі, 1918 году нараджэньня, распавёў, што пасьля 22 чэрвеня 1941 году два тыдні абараняў Маскву, а 7 ліпеня ва ўсіх гзв. заходнікаў забралі зброю, і з Масквы павезьлі на поўдзень, нікому не гаворачы, куды й навошта. Завезьлі ў Каломну. Калі ўсе сабраліся на школьным пляцы, аказалася там 1200 чалавек, цэлы батальён. Адтуль перакінулі ў Горкі, дзе да кастрычніка прыйшлося будаваць зброевы завод. Напрыканцы кастрычніка цэлую ноч плылі супраць цячэньня Волгі, пасяліліся ў нейкай вёсцы, дзе ў чырвонай гліне капалі супрацьтанкавы роў, шырокі на 7 мэтраў і глыбокі на 3. І так да сьнежня. Затым перавезьлі іх у іншую мясцовасьць, дзе будавалі дарогу, замест асфальту выкарыстоўваючы асінавыя пянёчкі. У сакавіку 1942 году перакінулі ўсіх цераз Волгу й завезьлі ў польскую пляцоўку, дзе сустрэў іх капітан Польскага Войска.
Пачакалі на цягнік і паехалі на поўдзень, у Багдад. Міхал Красоўскі 6 тыдняў правёў на курсе шафёраў, з пазьней трапіў у зэнітны артылерыйскі полк. Вайсковая тэхніка ішла з Басры. 8 верасьня 1943 г. паехалі ў Палестыну, дзе дысьлякаваліся ў Сэктары Газа. На другі дзень Калядаў пераехалі ў Лібан, дзе на працягу месяца праходзілі альпінісцкія курсы. Затым празь Лібан і Палестыну трапілі ў Эгіпет, дзе дысьлякаваліся на паўночным усходзе, каля горада Ісмаілія. Там перамалявалі тэхніку з шэрага, пустыннага колеру на зеленаваты, эўрапейскі. Затым з Порт-Саіду 5 дзён плылі на 34 караблях у Італію. І там рушылі на фронт, пад Монтэ-Касына. Наступленьне пачалося 11 траўня 1944 г.
Міхал Красоўскі апынуўся ў гзв. д'ябальскай калёне – давозіў на фронт зброю, ваду, харчаваньне. І так праз два тыдні, пакуль здабылі Монтэ-Касына. Адтуль трапіў са сваім полкам пад Анкону, дзе таксама загінула некалькісот чалавек. Пахаваныя яны на могілках у Лярэта. Было 7 дзён адпачынку, якія правёў на экскурсіі ў Рыме. Адтуль пайшлі на горад Фарэнца, ды ў горад Імоля, у якім былі немцы. Гэта было апошняе наступленьне. Немцы капітулявалі, і ўсім стала лягчэй.
Аказалася аднак, што не было куды вяртацца. Было абяцаньне, што вернуцца ў незалежныю Польшчу. Тым часам Польшча аказалася пад саветамі, і прыблізна год прыйшлося заставацца ў Італіі. Пасьля заканчэньня вайны селі ў Нэапалі на судна і пасьля 4 дзён Міхал Красоўскі апынуўся ў Лівэрпуле, у амэрыканскім лягеры. Навесну прыйшлося прыняць рашэньне – заставацца, ці вяртацца дадому. Вяртацца было страшнавата, бо беларусы зь Віленшчыны, Баранавіч, Горадні, якія вярнуліся, пасьля году былі вывезеныя ў Сібір.
Мнуого нас там белорусув было, а найбуольш было то з Віленшчыны, то од Барановіч, то од Ґродна. Тутай то цела сьцяна всходня, там жэ ж найбуольш іх і было. То ехалі до консуляту совецького до Лёндыну. Таксамэ выроблялі докумэнты і ехалі туды, додому. То тые, которы поворочалісь, то руок посіделі дома, а потуом сталі воны іх усех, загорнулі, і на Сібір, і кажды боіцься.
Став лісты пісаті додому. Ойцец жыв, матка: а прыіжджай, прыіжджай, прыіжджай. Чого ты там будэш, прыіжджай. Ну, я запісався додому. То шчэ ездів до Лён¬дыну, до консуляту, выробляті докумэнты. Выробілі докумэнты, завэзлі до Эдын¬бурґа. В Эдынбурґу ужэ на статок. Пшэтставіцельство там пуольского тамтого жонду лёндыньского, пшэтставіцельство сетого берутов¬ского. Там на трыбуні шчэ пшэмувеня, оркестра шкоцка в спудніцях прыш¬ла, стала іграті там і вжэ статок став оддалятіся, оддалятіся, оддалятіся.
І дванаццэтого чэрвца сорок сёмого року вылёндовав в Ґданьску. Заладовалі на поцёнґ до Варшавы. Чэрэз Варшаву на Белостуок сюды. І пэт¬наццэтого чэрвца вылёндовав аж у Бельську. У Бельську пэрэночовав шчэ там у колеґі, бо ехалі разом удвох. Вжэ на другі дэнь рано давай іті пішком додому з Бельська. Прышов і так ужэ тут сіджу по дзісейшы дэнь.
Такі лёс аднаго з жыхароў Падляшша, жаўнера Арміі Андэрса, Міхала Красоўскага.
Іншы быў лёс Паўла Пшчолы, таксама 1918 году нараджэньня, жыхара Дубічаў Асочных, што ў Гайнаўскім павеце, які 5 гадоў правёў у Чырвонай Арміі, прымаў удзел у абароне Гомля, дзе трапіў у акружэньне, і зь вялікімі цяжкасьцямі вярнуўся дадому, таму што прапанавалі яму застацца ў Савецкім Саюзе.
У Армію мабілізавалі яго 5 траўня 1941 г., а дадому вярнуўся толькі 30 чэрвеня 1946. Пасьля дэмабілізацыі быў на Каўказе, у Грозным, у Баку. Працаваў у рыбнай прамысловасьці.
Цяжкасьці зь вяртаньнем Павэл Пшчола ўспамінае наступным чынам.
То было так, ніхто нэ думав о жыці. А як прышов той указ, значыт Прэзыдыюм Вэрховного Совета, то трэба было зайті, бо так об’явілі, до штабу, і замэльдоватыся, што значыт, я хочу на які поізд, бо то значыт, высылалі і на Дальный Восток, а я з Западной Білорусі, мне каждый поізд пасовав. Я за-ходжу: „Товарыш капітан, разрэшыте, значыт, замэльдовацьця”. Вуон говорыт, што вуон нэ прымае на такі эшэлон, а послі говорыт, што вам до Польшы будэ особы эшалон. А после заходжу, бо вызвав, а вуон говорыт: „Вы знаете што? Што вы дамой, значыт, нэ поедэтэ. Потому што вы пробылі пять годов і вы являетеся гражданіном Совецкого Союза”. А я кажу: „Нікак я не соглашаюсь. Кажу: меня узялі тогда, значыт, откуда, то я туда хочу і вэрнуцца”. О-о, то была бардзо трудна сытуацыя.
У канцы канцоў атрымаў неабходныя дакумэнты, сеў на цягнік і даехаў да Львова, дзе праз вакно ўдалося сесьці на цягнік у Берасьце. У Берасьці прыйшлося заняць чаргу на „выезд за мяжу”. А ў Тэрэспалі ўжо пачуў „proszę pana” і падумаў: „о, гэта ўжо наша мова”.
Павэл Пшчола быў узнагароджаны мэдалямі „За Перамогу”, „Жукава”, а ўжо ў Польшчы атрымаў Кавалерскі крыж.
Ніна Баршчэўская