Ці ў беларускай нацыі ёсьць нейкая генэтычная спэцыфіка, якая асуджае яе на аўтарытарную ўладу? Ці продкі беларусаў без супраціву падпарадкоўваліся цэнтральнай уладзе? Ці ў беларускай культуры ёсьць шмат прыкладаў барацьбы за права чалавека на свабоду? Такія пытаньні абмяркоўвалі ўдзельнікі міжнароднай канфэрэнцыі, наладжанай у Вучэльні Лазарскага ў Варшаве.
Сустрэча была падзеленая на тэматычныя часткі – гісторыя, палітыка, культура, грамадзтва. Яе ўдзельнікі задаліся мэтаю знайсьці такія моманты ў гісторыі беларускага народа, калі людзі мелі адвагу заяўляць пра свае правы, – гаворыць каардынатар мерапрыемства Пётр Рудкоўскі.
П. Рудкоўскі: Мэта канфэрэнцыі, якая называецца “Бунт у імя свабоды: забыты ген беларусаў?” – паказаць, што ў гісторыі, у культуры беларусаў можам знайсьці даволі сур’ёзныя перадпасылкі для фармаваньня грамадзянскай тоеснасьці, што беларусы, незалежна ад дзяржавы, ад міжнародных структураў, могуць заявіць пра свае правы. Мы хочам выцягнуць гэтыя моманты з абшару культуры ды калектыўнай памяці, паказаць, што гэта было ў гісторыі Беларусі.
Прыватная вышэйшая навучальная ўстанова, якая айфіцыйна называецца Вучэльня Лазарскага, не ўпершыню ладзіць канфэрэнцыі, прысьвечаныя беларускай праблематыцы. І гэта ня дзіўна, калі 12% студэнтаў ВНУ паходзіць з-за мяжы, з розных краін, у тым ліку нямала маладых людзей зь Беларусі атрымлівае тут адукацыю. Але рэдка на сустрэчах гучыць расейская мова, - адзначыў дырэктар Інстытуту грамадзянскай прасторы вучэльні Ежы Стэнпень.
Е. Стэнпень: Гэта ўжо пятая па ліку канфэрэнцыя. Звычайна мы сустракаемся на тры дні, за якія адбываюцца дзясяткі й сотні гутарак, калі мы абменьваемся думкамі. Размаўляем на розных мовах – па-ангельску, беларуску, па-польску, але вельмі рэдка гучыць расейская мова. Гутарым пра Польшчу, Беларусь, Расею, Эўропу, але часьцей за ўсё пра важныя беларускія пытаньні – пра яе гісторыю, мову, эканоміку й тоеснасьць.
З прамовай выступіў віцэ-міністар замежных справаў Польшчы Ежы Памяноўскі. Свой выступ ён распачаў ад параўнаньня капрызнага сакавіцкага надвор’я ў Варшаве з характарам палітыкі Аляксандра Лукашэнкі - спачатку вясна паманіла сонейкам і цяплом, а пазьней вярнуўся мароз ды сьнег. Так і кіраўнік Беларусі – абяцае й забірае.
Ежы Памяноўскі спрабаваў адказаць на пытаньне, якім чынам Польшча можа паўплываць на дэмакратызацыю Беларусі.
Е. Памяноўскі: Гэта з аднаго боку простая, але з другога вельмі складаная тэма. Простая, бо лёгка сказаць, што мы хацелі бы, а складаная, бо цяжка прызнацца, што нам удалося, цяжка сказаць, калі ў нас нешта атрымаецца. Наша асноўная мэта – паказаць, што няма альтэрнатывы ў дэмакратыі, што гэта ня толькі выбар, але й абавязак, ня толькі шанец, але й неабходнасьць. Якія ў нас ёсьць інструмэнты дзеля гэтага? Калі была магчымасьць, мы стараліся ісьці на асабістыя кантакты зь беларускімі ўладамі, але гэтыя намаганьні аказаліся неэфэктыўнымі. Але ёсьць таксама іншыя магчымасьці – падтрымка грамадзянскай супольнасьці, апазыцыі, свабодных СМІ. Гэтыя праграмы працягваюцца й разьвіваюцца. Я згадаю самы буйны праект падтрымкі незалежных беларускіх СМІ – тэлевізію Белсат. Мы таксама фінансуем розныя праграмы польскіх ды беларускіх няўрадавых арганізацый. Гэта таксама наш голас на форуме Эўрапейскага Зьвязу, дзе Беларусь часта згадваецца, а Польшча заўсёды займае рашучую пазыцыю.
Кожнае грамадзтва мае права на супраціў, калі дзяржава не выконвае сваіх абавязацельстваў. Гэты тэзіз ангельскага філёзафа Томаса Гобса, заснавальніка тэорыі дзяржаўнага сувэрэнітэту, прывёў Аляксандар Бракель, старшыня Беларускага офіса Фонду Конрада Адэнаўэра. Трэба задумацца над будучыняй Беларусі, калі можна будзе жыць без выкарыстаньня гэтага сьвятога права грамадзтва на супраціў.
А. Бракель: Томас Гобс быў прыхільнікам абсалютызму. Калі прыхільнік абсалютызму мяркуе, што народ мае права на супраціў, то такое права мае яшчэ большае значэньне ў дэмакратычным і свабодным грамадзтве. Супраціў – гэта апошняя магчымасьць народа, каб абмежаваць грамадзтва, якое злоўжывае сваю ўладу. Вельмі важна, каб гэтае права заўсёды было. Гэтая канфэрэнцыя, спадзяюся, раскажа нам ня толькі пра мінулае Беларусі, але й пра будучыню, калі можна будзе спакойна жыць без выкарыстаньня гэтага права.
Цягам стагодзьдзяў была ў беларусаў цяга да свабоды, была талерантнасьць, было змаганьне за волю. Але жыцьцё на “скразьняку гісторыі” прымушвала невялікую нацыю, якой былі й ёсьць беларусы, да прыстасоўваньня й пасыўнасьці, - гаворыць вольны літаратар Валярына Кустава.
В. Кустава: Я перакананая, што ў нас ёсьць ген беларускасьці, але ён знаходзіцца ў пасыве. Яго трэба разварушваць. Разварушваць такімі творамі, якія пісаў У. Караткевіч, і якія цяпер мусяць быць напісаныя, разварушваць сваімі прамовамі, сваімі словамі, сваім уласным прыкладам, ідучы да людзей. Натуральна, што ў нас ёсьць гэты ген. Але праз сваю пасыўнасьць і апатычнасьць беларусы ўвогуле ў свой час выжылі. І таму гэта ў нас ужо на ўзроўні інстынкта, гэты ген трэба разбудзіць.
Падчас гістарычнай сэкцыі гісторыкі прыводзілі прыклады змаганьня беларусаў за свабоду. Быў супраціў маскоўскай уладзе падчас Інфлянцкай вайны, Слуцкі збройны чын, антыдзяржаўныя дзеяньні ды настроі беларускага насельніцтва ў ІІ Рэчы Паспалітай. Гісторыкі падкрэсьлівалі, якімі багатымі ў нацыянальным пляне былі беларускія мястэчкі, дзе мірна суіснавалі беларусы, палякі, габрэі ды іншыя нацыі. І менавіта на гэта зьвярнуў увагу прафэсар Джорджтаўнскага ўнівэрсытэту (ЗША) Анджэй Каміньскі.
А. Каміньскі: У Беларусі была цудоўная талерантнасьць. Нават у папскім Рыме засмучаліся, што ёсьць два такія праблемныя месцы, дзе ёсьць гэтая памяркоўнасьць – Трансыльванія ды Польшча-Літва. А ў мяне да вас прапанова – зрабіце альбом пра мірнае суіснаваньне розных рэлігій ды нацый у беларускіх мястэчках. Пакажыце, што ёсьць і што было. Гэта ж будзе Нью Ёрк XVIII-га стагодзьдзя! Калі ў адным мястэчку былі побач ўніяцкая царква, праваслаўны храм, кальвінісцкая царква, сынагога, татарская мячэць... У Беларусі гэтая талерантасьць існавала доўга, пра што ніхто ня ведае. Пакажыце гэта – у нас было так, як амаль нідзе не было.
Дыскусія падчас сэкцыі культуры вялася таксама пра ролю праваслаўнай царквы й каталіцкага касьцёла ў Беларусі. Чаму сьвятары не займаюць рашучай пазыцыі ў важных для грамадзтва пытаньнях, як палітычныя вязьні, сьмяротнае пакараньне, ня кажучы ўжо пра актыўны супраціў існуючай уладзе, які існаваў, напрыклад, у Польшчы ў 80-ыя гады? На думку сьвятара й багаслова Пятра Рудкоўскага, так адбываецца таму, што ў рэлігійных установаў няма адпаведных рэсурсаў, каб супрацьстаяць уладзе.
П. Рудкоўскі: Этычныя прыярытэты адрозьніваюцца ў выпадку царквы й сэкулярных інстытуцыяў. У значнай ступені хрысьціянскія рэлігіі дыстанцуюцца ад грамадзка-палітычнага жыцьця. Хутчэй за ўсё таму, што яны абмежаваныя ў сваіх чалавечых, інтэлектуальных рэсурсах, пасьля падзеньня Савецкага Саюзу не ўсталявалася гэтая традыцыя асэнсоўваньня грамадзка-палітычнай рэчаіснасьці. Гэта адбываецца паволі, праблема ў тым, што не хапае часу.
Змагацца з уладай, супраціўляцца насільлю дапамагае гумар, сьмех. Калі Лукашэнка прыйшоў да ўлады, гэтага сьмеху была шмат, але пазьней ён заціх. Чаму так сталася? Таму, што сама ўлада дастаткова карнавальная – тлумачыць Андрэй Расінскі зь Беларускага калегіюму.
А. Расінскі: Што ня так з сучаснай Беларусьсю? У яе нешта ня так з карнавалам. Карнавал – гэта татальны сьмех, калі сьмяецца кожны, сьмяецца ўвесь сьвет, з усяго, у тым ліку зь сябе самога. Адразу па прыходзе Лукашэнкі да ўлады зьявіліся абразьлівы мянушкі, анэкдоты, якія разглядалі кіраўніка такім карнавальным чынам. Але з2000-ых гадоў гэты сьмех сьцішаецца. Гэта адбываецца ня толькі таму, што ёсьць гвалт, людзі разгубіліся й аслаблі. Асноўная прычына ў тым, што ёсьць карнавал аўтарытарны. Аўтарытарызм выкарыстоўвае карнавал. Калі мы паглядзім на Славянскі базар, сьвята трэшу – кіраўнік краіны таньчыць з трансвестытам Веркай Сярдзючкай – гэта карнавал.
Канфэрэнцыя “Бунт у імя свабоды. Забыты беларускі ген?” закончылася. Яе ўдзельнікі стараліся паказаць, што самастойная беларуская нацыя, беларуская культура ды літаратура існуюць й разьвіваюцца, насуперак неспрыяльным умовам, якія стварыў дзяржаўны рэжым. Існуе беларускі ген свабоды, але неабходна яго разбудзіць і разварушыць.
нг