Рэгіён Белавежы выклікае зацікаўленьне мовазнаўцаў з увагі на суіснаваньне рысаў беларускіх, такіх як аканьне, дзеканьне й цеканьне, ды ўкраінскіх, як напр. цьвёрдае вымаўленьне губных зычных перад е, а таксама шматлікія ўплывы польскае мовы ды значна радчэйшыя – расейскае.
Белавежа – гэта турыстычная вёска, распаложаная ў Белавескай пушчы ў Гайнаўскім павеце 4 кілямэтры ад мяжы зь Беларусьсю. Колькасьць жыхароў вагаецца ў межах 2300 чалавек. Бальшыня насельнікаў – гэта вернікі Праваслаўнае царквы. Пачаткі прваслаўнага прыходу сягаюць XVІІІ ст., а рыма-каталіцкая парафія існуе ад міжваеннага дзесяцігодзьдзя.
Першыя сьляды пасяленьняў на тэрыторыі Белавескае пушчы паходзяць з каменнае эпохі й налічваюць каля 5 тыс. гадоў, а пазьнейшыя сьляды – курганы – датуюцца XІ-XІІІ ст.ст. У XІІІ ст. шматлікія наезды татараў, крыжакаў, а пазьней літоўскія прычыніліся да вынішчэньня насельніцтва ваколіц Белавескае пушчы, званай раней Камянецкаю. Пасяленчыя працэсы на гэтых землях узнавіліся ў XV-XVІ ст.ст. з паўднёвага напрамку – з ваколіцаў Берасьця й Камянца. Рускія ўплывы аслабіліся пасьля ўключэньня Берасьцейскае зямлі ў новае Брэцкае ваяводзтва ў 1566 г. ды ўваходу ў 1569 г. зьменшанага Падляскага ваяводзтва ў межы Кароны. У другой палове XVІІІ ст. уздоўж межаў Белавескае пушчы пасяляліся вартаўнікі й стралкі, паявіліся многія малыя пасёлкі, у тым ліку Стачок і Тэрэміскі. Ад трэцяга падзелу Польшчы ў 1795 г. аж да 1915 г. Белавежа знаходзілася пад расейскім панаваньнем. Уключэньне Беласточчыны ў 1842 г. да Гарадзенскае губэрні аслабіла польскія ўплывы ды ўзмацніла беларускія.
Белавежа карысталася падтрымкай цара Аляксандра ІІІ, які прыязджаў на паляваньні ды ў 1889 г. даручыў пабудову царскага палаца й царквы, высьвечанай у 1895 г. У часе царскае ўлады на гэтых землях назіраліся паўстанцкія дзеяньні. Ад 1915 г. да 1918 тэрыторыя Белавежы знаходзілася пад нямецкім панаваньнем. Тады вялікая частка жыхароў выехала ўглыб Расеі. Таксама ў часе расейскае акупацыі ў гадах 1939-1941 многія асобы былі вывезеныя ў Сібір. Пасьля атакі Нямеччыны на Савецкі Саюз Белавежа апынулася пад нямецкай акупацыяй. 25 ліпеня 1944 г. Белавеская пушча была падзелена паміж Польшчай і Беларусьсю, і Белавежа засталася па польскім баку.
Таксама з гэтага часу польская мова ўвайшла ў розныя сфэры жыцьця. Мела гэта істотны ўплыў на мову й тоеснасьць жыхароў Белавежы.
Цяжка акрэсьліць нацыянальную ідэнтычнасьць бальшыні мясцовага жыхарства. Ужо Зыгмунт Глёгэр пісаў, што з выключэньнем некалькіх мясцовацяў г.зв. буднікаў мазавецкага паходжаньня, насельніцтва іншых вёсак у раёне Белавескае пушчы – гэта русіны. Глёгэр не называў жыхароў ані беларусамі, ані маларусамі, ані чарнарусамі ці чырвонарусамі перш за ўсё таму, што жыхары ня ведалі гэтых акрэсьленьняў ды імі не карысталіся. Яшчэ напрыканцы XІX ст. сьцьвярджалася, што бальшыня жыхароў гэта беларусы. Дасьледчык Белавежы Пётр Байко заўважае хуткую палянізацыю беларускага насельніцтва:
Ішчэ ў пяцьдзесятые – шэсьцьдзесятые гады то гаварылоса, жэ тры чэцьвётые людзей у Белавежы то беларусы. Аказваецса, што немного часу прайшло, а як гэто стапнело.
Вынікі ўсеагульнага перапісу насельніцтва ў 2002 г. прынесьлі інфармацыю, што беларусамі назвалі сябе толькі 312 чалавек. Аднак праваслаўнае веравызнаньне ды ўсходнеславянская гаворка, якою карыстаюцца найстарэйшыя жыхары, сьведчыць пра іх рускае, а ў асноўным беларускае паходжаньне.
Праваслаўная царква й Рыма-каталіцкі касьцёл паявіліся ў выніку пасяленчых працэсаў, разам з прыходам усходнеславянскага й мазавецкага насельніцтва. Шлях калянізацыі ўсходняе Беласточчыны ішоў ад Берасьця па рацэ Буг, перасякаў раку Нурац і вёў над Нараў. Структуру праваслаўнае канфэсіі на Падляшшы зьмяніла Берасьцейская вунія 1596 г. Згодна зь ёю, праваслаўныя цэрквы ў Рэчыпаспалітай Абодвух Народаў перайшлі пад юрысдыкцыю Папы рымскага. Вуніяцкі касьцёл павінен быў удасканаліць царкоўныя структуры, аднак з часам прычыніўся да сьціраньня адрозьненьняў паміж польскім насельніцтвам і ўсходнеславянскім, якое няраз з вуніяцкае канфэсіі пераходзіла ў рыма-каталіцкую, пераймаючы таксама польскія традыцыі, культуру й мову, таму што ўсходняе хрысьціянства ўспрымалася як чужое польскай дзяржаўнаці.
Веравызнаньне доўгія стагодзьдзі было паказчыкам нацыянальнае ідэнтычнасьці. Сёньня ўжо зрэдку ставіцца знак роўнасьці паміж канфэсіяй і нацыянальнасьцю. Варта заўважыць, што Праваслаўная царква на Беласточчыне не прычыняецца да ўзмацненьня нацыянальнае тоеснасьці, хаця беларусы ў сваёй большасьці праваслаўныя. Праваслаўная царква не праяўляе захадаў дзеля павышэньня прэстыжу беларускае мовы. Набажэнствы вядуцца на царкоўна-славянскай мове, а казані – на расейскай (па вёсках) і польскай (у гарадах). Толькі нешматлікія сьвятары зьвяртаюцца да вернікаў па-беларуску.
І хаця на Беласточчыне (у тым ліку ў Белавежы) значная частка праваслаўнага насельніцтва лічыць сябе беларусамі, то аднак за гэтай тоеснасьцю не паяўляецца жаданьне абароны асноўных беларускіх каштоўнасьцяў: мовы, культуры, выхаваньня дзяцей на беларусаў. У сваю чаргу праваслаўныя палякі істотна адрозьніваюцца сьвядомасьцю ад палякаў каталіцкага веравызнаньня, перш за ўсё сваім стаўленьнем да нацыянальнае польскае міталёгіі. Праваслаўныя палякі зычліва ставяцца да беларускае культуры, хаця зь ёю не атаясамліваюцца. Адчуваюць боязь, што іхнае праваслаўнае веравызнаньне можа выключыць іх з польскае супольнасьці. Польская нацыянальная сьвядомасьць у вялікай ступені функцыянуе згодна з прынцыпам дзяржаўнае прыналежнасьці ды выхаваньнем у польскай культуры. Польскасьць некаторых палякаў вынікае з факту польскага грамадзянства, падобным чынам як беларускасьць некаторых беларусаў – гэта вынік праваслаўнага веравызнаньня.
Суіснаваньне розных канфэсій можа весьці да рэлігійнае талерантнасьці, альбо наадварот – да абвастрэньня адносін, прычым найчасьцей вінавацяцца тыя асобы, якія памянялі адну канфэсію на другую – у асноўным праваслаўную на рыма-каталіцкую, - кажа жыхар Белавежы Міхал Байко.
В трыццатых гадах паставілі рымо-католічэскі касьцёл, бо тут ні было католікоў. Паўстаў гэты збор бапцістаў, підзісятнікі, ано рдзэнных тых біловежцаў то ўжэ ж робілоса мэнш. Ну і мішанэ малжэньства – католік, праваславны, вядомо, як то ест. Якая палітыка была касьцёла рыма-католічэского да православных. Як там жэнілі, выходзіла замуш, то абавязково трэба было выракацца сваей веры православнэй, прыняці каталіцызм, жэбы ксёнз даў шлюб. І такіх прыкладаў ест тутака, чы ў Гайнуфцэ дзесяткі. Ну, то я ўжэ абсэрвую тыі мішанэ малжэньства, як там выглядае, і вельмі ж з болём могу сцьвержыць, жэ ваны найбардзей такіе ядовіты.
Уплыў канфэсіі на гаворку часта праяўляецца такім чынам, што праваслаўныя жыхары лепш захоўваюць усходнеславянскую гаворку, лічачы яе важным элемэнтам свае рэлігійнае ды этнічнае адметнасьці.
Ніна Баршчэўская