Палякам, украінцам і беларусам трэба лепш ведаць гісторыю суседзяў і больш камунікаваць паміж сабой, каб разбураць нэгатыўныя стэрэатыпы, якія ўкараніліся ў сьвядомасьці простых людзей – кажа ўкраінскі этноляг Юля Буйскіх. Яна праводзіла дасьледаваньні міжканфэсійных стасункаў на памежжы Польшчы, Украіны й Беларусі. Праводзячы апытаньні, спадарыня Юлія адкрыла для сябе новы аб’ект для дасьледаваньняў – сьвет стэрэатыпаў, гісторыі й крыўдаў, які не сьціхаюць праз дзесяцігодзьдзі. Якія ўяўленьні пра суседзяў маюць палякі, што жывуць на мяжы зь Беларусьсю і Ўкраінай? Адкуль гэтыя ўяўленьні бяруцца, і як іх зьмяніць? На гэтую тэму з Юляй Буйскіх размаўляе Аляксандар Папко.
Спадарыня Юля, падчас сваіх апытаньняў вы знайшлі новую тэму для дасьледаваньняў – стэрэатыпы жыхароў памежжа ў стасунку да беларусаў і ўкраінцаў. Якія стэрэатыпы вы б маглі пералічыць?
Ю. Буйскіх: Мясцовыя жыхары глядзелі на мяне не як на дасьледчыцу, а як на маладую ўкраінку, якая напэўна прыехала шукаць працу. Мне прапанавалі працу па зборы ягадаў, працу няні ці прыбіральшчыцы. Маё паходжаньне і веравызнаньне заўсёды служылі каталізатарам размоваў пра ідэнтычнасьць і суседзтва. Пра беларусаў, дарэчы, гаварылася мала. У гарадку Владава мясцовыя жыхары акрэсьлівалі ўсіх «усходніх» суседзяў як «праваслаўных» – не разьдзяляючы ўкраінцаў і беларусаў.
Кажучы пра беларусаў, мясцовыя палякі прыгадвалі часы камунізму. Тады, нягледзячы на забароны, уначы нехта часамі пераплываў Буг. Аднойчы мясцовы паляк пераплыў на другі бок, бо хацеў узяць за жонку беларускую калгасьніцу, якая надта прыгожа сьпявала над ракой. Скончылася гэта тым, што ён правёў некалькі дзён у савецкім КПЗ.
У 1990 годзе, калі адчыніліся межы, палякі ўпершыню змаглі патрапіць у Тамашоўку на беларускім баку. Яны былі ўражаныя беднасьцю, якая там панавала. Мясцовыя сялянкі хацелі купіць старыя блюзкі, у якія полькі былі апранутыя – бо ў іх не было й такіх. Такія стэрэатыпы палякі захавалі пра Беларусь. Пасьля падзеньня камунізму мала хто з жыхароў Владавы быў у Беларусі. Некаторыя езьдзілі ў Гародню, «паглядзець на польскую спадчыну» і казалі, што там «так чыста, як у Польшчы не бывае».
Вы казалі, што сустракаліся ня толькі з распаўсюджаным стэрэатыпам пра ўкраінцаў як людзей бедных, алей са стэрэатыпам пра ўкраінцаў як пра народ ультранацыяналістаў-«бандэраўцаў», які павінны выбачыцца перад палякамі за этнічныя чысткі на Валыні падчас вайны. Сярод каго пераважаюць такія стэрэатыпы й чаму?
Ю. Буйскіх: Гэтага стэрэатыпу не было ў Владаве, ён быў на Падкарпацьці – у іншым рэгіёне Польшчы, дзе я праводзіла дасьледаваньні. Там, чуючы мой акцэнт, казалі: «Напэўна вы будзеце пытацца пра бандэраўцаў», альбо пыталіся, ці мой дзядуля служыў у УПА, а таксама патрабавалі выбачыцца за Валынь. Такое стаўленьне вынікае зь мінулага гэтых зямель. Там ішлі баі паміж польскай Арміяй Краёвай і Ўкраінскай паўстанцкай арміяй, адбываліся забойствы польскага й украінскага мірнага насельніцтва. Мясцовыя жыхары чакаюць прабачэньняў за злачынствы на Валыні ад украінскай дзяржавы: ад імя парлямэнту ці прэзыдэнта. Прычым забойствы ўкраінскага насельніцтва многія жыхары Падкарпацьця апраўдваюць, кажучы, што гэта была «помста за Валынь».
Што тычыцца стэрэатыпу «беднай украінскай дзяўчыны», то ён перасьледаваў мяне ўсюды. Мне прапанавалі працу, солтыс адной з вёсак падумаў, што я прыехала да яго зьбіраць маліну... Дарэчы, гэтае стаўленьне не было нэгатыўным. Хутчэй гэта было стаўленьне як да беднага суседа. Сапраўды, мы нашмат бяднейшыя, чым Польшча, у нас эканамічная і палітычная нестабільнасьць. Мясцовыя жыхары паказваюць, што такім чынам могуць дапамагчы.
А як рэагаваць на такую прапанову працы ці патэрналістычнае стаўленьне да сябе звычайнаму беларусу ці ўкраінцу? Як рэагаваць на нэгатыўныя стэрэатыпы? Якія б парады вы маглі даць?
Ю. Буйскіх: Шчыра кажучы, я ня ведаю. Я ня буду казаць пра Заходнюю Ўкраіну, але ў нас у Цэнтральнай Украіне абсалютна ня ведаюць мясцовага кантэксту. Калі я ехала ў Польшчу, я думала, што гэта аднародная краіна з вельмі пазытыўным стаўленьнем да Ўкраіны. Я ня ведала рэгіёнаў, іх гісторыі. Владава й ваколіцы Любліна – гэта адзін рэгіён. Падкарпацьце – ужо зусім іншы. Я раю людзям не рэагаваць на стэрэатыпы так эмацыянальна, як я – бо для мяне яны былі абсалютна нечаканыя.
Напрыклад, адна пані, у якой я жыла, прывяла ў дом старэйшага мужчыну й сказала: «Мне так шкада вас, вы такая маладая, прыгожая, а ў вас ва Ўкраіне такое няшчасьце. Вось мой сусед – фэрмэр. Ён сабе шукае ўкраінку, каб ажаніцца, каб яна яму дапамагала. Ён не такі ўжо й стары – падумайце! А ў вас быў бы від на жыхарства ў Польшчы…» Гэта было вельмі патэрналістычна.
Мясцовыя людзі робяць гэта не са зла, яны проста думаюць, што такім чынам дапамагаюць. І я думаю, што такі стасунак да прыежджых з бяднейшых краінаў існуе ня толькі ў Польшчы. Я думаю, што ў Нарвэгіі ці Англіі так могуць ставіцца, напрыклад, да палякаў ці летувісаў, якія туды прыяжджаюць. Гэта глябальная зьява – стасунак да эканамічных мігрантаў, якія рушылі на Захад пасьля адкрыцьця межаў. Толькі ў польска-ўкраінскім выпадку гэта яшчэ падмацоўваецца нашым траўматычным мінулым і этнічнымі чысткамі ды дэпартацыямі, якія адбываліся падчас і пасьля вайны.
Што трэба зрабіць, каб гэтыя нэгатыўныя стэрэатыпы зьнікалі, і калі яны зьнікнуць? Ці ў кожным рэгіёне Польшчы ёсьць такія стэрэатыпы?
Ю. Буйскіх: Я не магу казаць пра ўсе рэгіёны Польшчы, бо я дасьледавала толькі ўсходнія памежныя рэгіёны, а жыву ў Варшаве. Таму я ня ведаю, якія стэрэатыпы маюць жыхары Заходняй, Паўночнай ці Паўднёвай Польшчы. Нэгатыўныя наступствы стэрэатыпаў можна зьменшыць, калі мы будзем больш ведаць адзін пра аднаго. Вялікая колькасьць нашых студэнтаў і навукоўцаў вучыцца ў Польшчы, але яны ведаюць толькі акадэмічную рэальнасьць. Мы ня ведаем іншага вымярэньня рэальнасьці – штодзённага жыцьця польскай вёскі, жыцьця рэгіёнаў. Трэба павялічваць кантакты паміж людзьмі. Нават звычайная размова многа дае. Калі мы можам спакойна паразмаўляць пра Валынь, пра акцыю «Вісла», пра ўсю трагічную гісторыю ад 1918 да 1947 году, то гэта ўжо дапамагае зьменшыць нэгатыўныя наступствы нашых стэрэатыпаў.
Размаўляў Аляксандар Папко