Ян Чачот лічыцца адным з пачынальнікаў паэзіі на беларускай мове. Чым яшчэ цікавая яго творчасьць?
Міжнародная навуковая канфэрэнцыя «Польска-беларускія літаратурныя і моўныя сувязі» адбылася 29-30 сакавіка на катэдры беларусістыкі Варшаўскага ўнівэрсытэта.
Сярод выступленьняў на гэтым прадстаўнічым навуковым форуме быў адметны даклад прафэсара Гданьскага ўнівэрсытэта Зьбігнева Казьмерчыка пра беларускія матывы ў творчасьці Яна Чачота, а таксама пра вобраз Расеі ў паэзіі гэтага польскамоўнага і часткова беларускамоўнага паэта, ураджэнца Беларусі.
Ян Чачот жыў і тварыў у пачатку ХІХ ст. Ён быў сябрам Адама Міцкевіча, яго земляком, таксама ураджэнцам Наваградчыны. Разам яны вучыліся ў Віленскім унівэрсытэце, былі членамі таварыства філяматаў.
Ян Чачот сабраў каля тысячы беларускіх народных песень і выдаў іх у шасьці зборніках у перакладзе на польскую мову, а часткова па-беларуску.
У сваёй прадмове да «Сялянскіх песень з-над Нёмана і Дзьвіны» ў 1846 годзе Чачот апісаў асаблівасьці беларускай мовы і ўпершыню паставіў пытаньне аб прынцыпах яе будучага правапісу.
Вершы паэта актыўна выкарыстоўваліся і клаліся на музыку яго сучасьнікам Станіславам Манюшкам: усяго на арыгінальныя тэксты і пераклады вусна-паэтычных твораў Яна Чачота кампазытар напісаў 22 песьні, больш, чым на словы якога-небудзь іншага аўтара.
На паэтычным турніры 21 сьнежня 1818 года Ян Чачот быў прызнаны трэцім паэтам пасьля Адама Міцкевіча і Тамаша Зана.
Чачот быў рэдактарам і карэктарам першага паэтычнага зборніка Адама Міцкевіча.
Па справе віленскіх згуртаваньняў моладзі Ян Чачот быў арыштаваны 10 кастрычніка 1823 года і зьняволены да 22 кастрычніка 1824 года.
Яна Чачота абвінавачвалі «в чтении на собраниях филаретов дерзких и ругательством против россиян наполненных стихов и в произнесении приветствий и речей, противных верности к Российскому Престолу». Быў сасланы на дзесяцігадовае выгнаньне ўглыб Расеі.
У 1833 годзе Чачоту дазволілі вярнуцца ў Беларусь, у Лепель, дзе ён працаваў канцылярыстам у дырэкцыі Бярэзінскага канала. Пасьля працаваў у Шчорсах бібліятэкарам графа Адама Храптовіча.
У 1847 годзе выехаў у Друскенікі «на воды», дзе ў жніўні зь ім здарыўся паралюш. 23 жніўня 1847 года Ян Чачот памёр у суседняй з Друскенікамі вёсцы Ротніца, дзе пахаваны каля касьцёла.
Ян Чачот быў патрыётам сваёй бацькаўшчыны, якая была паняволена Расеяй. Таму невыпадкова, што ўвагу Зьбігнева Казьмерчыка прыцягнула праблема расейскай цэнзуры, якая была вельмі значным фактарам, які абмяжоўваў Чачота, Міцкевіча і іншых творцаў з кола філяматаў і філярэтаў.
Зьбігнеў Казьмерчык. Фота: Віктар Корбут/radyjo.net
Зьбігнеў Казьмерчык: Найбольш вострую рэакцыю супраць цэнзуры мы бачым у вершы Яна Чачота на сьмерць Шпака. Міцкевічаў зямляк абвінавачваў віленскіх літаратараў у тым, што яны ўцякаюць ад актуальных тэм жыцьця грамадзтва. Ён пісаў, што “літаратары цікавяцца падзеямі даўно мінулых часоў”.
Ян Чачот і Адам Міцкевіч на імянінах Томаша Зана 21 сьнежня 1818 года ўтрох правялі літаратурны турнір. На ім Чачот у паэтычнай форме выказаў шкадаваньне пра тое, што немагчыма свабодна выказваць свае думкі.
Ян Чачот быў самым радыкальным сярод філяматаў. Ён меў запальчывы характар.
Цэнзура давалася ў знакі філяматам. Адам Міцкевіч меў праблемы з цэнзурай, у прыватнасьці, з выданьнем Tygodnik Wileński.
Чачот у тагачасных умовах у сваім асяродзьдзі выказваў думку пра тое, што няма шчасьця на бацькаўшчыне.
Чачот актыўна папулярызаваў старажытную рыцарскую традыцыю, знаходзячы яе ідэалы аж у антычных часах.
У многіх вершах Чачота фігуруе тэма сьмерці.
Разам з тым у творчасьці Чачота пераплецены матывы рыцарства і сьмерці.
Паэзія Яна Чачота адлюстроўвае рэліктавыя міталягічныя структуры, на якія накладваецца гістарычнае мысьленьне з увядзеньнем катэгорый рыцарскага этасу.
Таксама ў сваёй паэзіі Чачот адлюстроўвае Расею, як эксплюататара, рабаўніка, які прыходзіць на ўрадлівыя нівы. Хцівасьць Масквы тлумачыцца вякамі татарскага прыгнёту. А ў выніку, як мяркуе Чачот, Расея не стварыла аграрнай культуры. І перамога Расеі, якая выступае ў вобразе Поўначы, робіць паэта няшчасным. А сваёй зямлі ён можа толькі спачуваць словамі верша.
У “Прамове да прамяністых” Чачот называе Расею “паглынальнай хмарай”, а таксама дзяржавай, якая ў выніку сваёй экспансіі пакідае “попел Пэргама”.
Для Чачота, як і для іншых філяматаў, сынонімам Расеі была Поўнач. А расейскіх цароў ён называў “уладарамі Поўначы”.
У згаданым ужо вершы “На сьмерць Шпака” Чачот паказвае Расею як аўтакратыю.
А Поўнач, згодна з успрыманьнем гэтай часткі сьвету беларускім народам, у Чачота адлюстравана як цёмная, халодная, дэспатычная, агрэсіўная, страшная, дэманічная. Поўнач прадстаўляецца як ноч, хмара, завіруха. Гэтыя пераносныя параўнаньні браліся з прыроды.
Погляды на Расею, як краіну, якая ўзьнікла ў выніку ўплываў татараў, таксама можна заўважыць у творчасьці Адама Міцкевіча.
У Яна Чачота пераплятаюцца матывы рыцарскага этасу і народнай традыцыі. Так у яго выстройваецца апазыцыя поўначы, ночы, зла, граху, чарнаты і поўдня, дабра, сьвятасьці, сьветлыні.
У эфіры была праграма ВМ.
Віктар Корбут
Слухайце гукавы файл